Στο κέντρο της παλιάς πόλης της Αβάνας υπάρχει ένα θρυλικό ξενοδοχείο (για τα πάρτι των 1930s και τα πιώματα του Χέμινγουεϊ-μεταξύ άλλων), το Ambos Mundos. “Δύο κόσμοι” θα μπορούσε κανείς να το μεταφράσει αλλά στην ισπανική γλώσσα, έχει φωλιάσει ο διάολος. Το “σωστότερο” είναι το “αμφότεροι κόσμοι” ή το “και οι δύο κόσμοι”· και κάπως έτσι, με την εισαγωγή από το ambos mundos, θέλω να γράψω για την διάσταση, την διαίρεση ή την ενοποίηση των δύο κόσμων του ποδοσφαίρου. Από την μια το euro, από την άλλη το Copa America. Τα έχουμε ξαναπεί αυτά, την έχω πάρει τη θέση μου· είναι αυτή που λέει το στιχάκι του βαλκάνιου ράπερ ΤΖΑΜΑΛ, “ποδόσφαιρο θέλουμε να βλέπουμε από Λατίνους, el corazon, η λέξη γράφτηκε για κείνους”.
Τώρα ακούστε τι συμβαίνει, κατά τη γνώμη μου, ανεξάρτητα από το τί είδους ποδόσφαιρο γουστάρει να βλέπει η αφεντιά μου: οι διαφορές των δύο αυτών διοργανώσεων -euro και copa america- είναι μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να κατανόήσουμε τους όρους της κοινωνιολογίας του αθλητισμού που κάνουν λόγο για την παγκοσμιοποίηση του αθλητικού δρώμενου ή την τοπικο-παγκοσμιοποίηση ως απάντηση στο προϊόν του παγκοσμιοποιημένου θεάματος. Θα προσπαθήσω να μην επεκταθώ πολύ.
Η μετάβαση από τα κλασικά αθλήματα στα σπορ συνάδει με την ανάδυση του σύγχρονου κόσμου και η παγκοσμιοποίηση των σπορ με την μετανεωτερικότητα. Σε πρώτη φάση τα σπορ -σε αντίθεση με τα κλασικά αθλήματα- δεν είναι απλώς μια σωματική δραστηριότητα και η μελέτη τους προσφέρει μια ευκαιρία κοινωνικής διασύνδεσης και συμβολικών δομών (Eitzen 2009; Frey and Eitzen 1991). Η γέννηση των παιχνιδιών με κανόνες και συγκεκριμένο θεσμικό πλαίσιο εκλαμβάνεται σαν μια ευρύτερη διαδικασία περιορισμού της κοινωνικής βίας και των συγκρούσεων στο πλαίσιο μιας ευρύτερης πολιτισμικής ανασύνθεσης (Ελίας και Ντάνινγκ 1998). Αυτό σημαίνει ότι τα παραδοσιακά αθλήματα μετασχηματίζονται σε εξειδικευμένες και έντονα κανονικοποιημένες δραστηριότητες της αναψυχής και του ελεύθερου χρόνου, σε δραστηριότητες με ηθικό στόχο και οργάνωση, οι οποίες διαθέτουν τον δικό τους διακριτό κοινωνικό χρόνο, ένα εντελώς ιδιαίτερο ημερολόγιο συναντήσεων, ανεξάρτητο των παραδοσιακών εορτών (Vigarello 2004). Τώρα -στη μετανεωτερικότητα- τα διαφορετικά σπορ εμπεδώνονται ως ο συμβολικός κοινωνικός χώρος που παρείχε ευκαιρίες για ενσωμάτωση, περιπέτεια, συναισθηματική διέγερση και απόδραση από την πιεστική καθημερινότητα. Η συνακόλουθη εμπορευματοποίηση και η τηλεοπτική κάλυψη των αγώνων οδήγησε σε μια κατάσταση στην οποία κοινωνικές πρακτικές, υπηρεσίες και αγαθά που συνδέονται με το κάθε άθλημα απέκτησαν μια σημαντική ανταλλακτική αξία (Giulianotti 1999, 2002). Στα γήπεδα της νέας εποχής οι κανόνες και οι αξίες των σπορ όπως διαμορφώθηκαν στη μοντέρνα κοινωνία υπονομεύονται και οι διακρίσεις ανάμεσα στην υψηλή και τη λαϊκή κουλτούρα καταργούνται (Giulianotti 2005). Σε αυτή την φάση, αναδύεται ένα νέο πρότυπο «φιλάθλου καταναλωτή» ή αλλιώς «φιλάθλου νομά» (Flâneur), που χαρακτηρίζεται από μια πιο ρευστή και μεταβαλλόμενη σχέση ταυτοποίησης με περισσότερες από μια ομάδες σε ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον (Κοταρίδης και Σιδέρης 2013). H παγκοσμιοποίηση των σπορ μπορεί να κατανοηθεί καλύτερα μέσα από την έννοια της «glocalization» (τοπικοπαγκοσμιοποίηση) (Giulianotti and Robertson 2007). Έτσι, οι όροι «παγκόσμια τοπικοποίηση» ή «τοπικοποιημένη παγκοσμιοποίηση» επιτρέπουν στους μελετητές να τονίσουν τον σύνθετο χαρακτήρα των σύγχρονων κοινωνιών, όπου το τοπικό θεματοποιείται στο παγκόσμιο περιβάλλον μέσω της πολιτισμικής διάχυσης της τοπικής ή εθνικής διαφοροποίησης (Giulianotti and Robertson 2007). Αυτή η τοπικοπαγκοσμιοποίηση συνδέεται με δύο αμφίδρομες πορείες· από τη μια μεριά, μια ομογενοποίηση, μέσα από την διάχυση σε όλο τον κόσμο των πολιτισμικών πρακτικών και κανόνων των ισχυρότερων αθλητικών σωματείων. Από την άλλη, η δοκιμή διαφοροποίηση του τοπικού στοιχείου δίνει τη δυνατότητα στα αθλητικά σωματείανα αναπλάθουν τις ταυτότητές τους και τις κοινωνικές τους ιστορίες, να διαμορφώνουν τα οπαδικά τους τραγούδια και σύμβολα και να συγκροτούν νοσταλγικές κοσμοθεωρήσεις για επενδύοντας στην τοπική διαφορά (Giulianotti and Armstrong 2013). Έτσι, «η τοπικότητα συνιστά βασικό στοιχείο της οπαδικής ταυτότητας, ακόμη και αν σήμερα η γεωγραφία των συνδέσμων υπερβαίνει την ‘επικράτεια’ των πόλεων που φιλοξενούν τις ομάδες» (Κοταρίδης και Σιδέρης 2013).
Άρα μετά από μια πολύ σύντομη βιβλιογραφική παράθεση, να πως συγκροτούνται, οι αμφότεροι κόσμοι του euro και του copa america. Κοινές εικόνες, παραστάσεις και συμπεριφορές ενός δρώμενου παγκοσμιοποιήμενου, ενός παιχνιδιού κοινού και πλέον κάπως αυτοματοποιημένου και ρομποτικού· από την άλλη, ισχυρή εγχάραξη του κοινωνικού περιβάλλοντος. “Δυτικός πολιτισμός” με το κοινό να ντύνεται στα χρώματα των εθνικών, τον ανεκτό συμπεριφορικό κώδικα, τους βασιλιάδες και τους πρίγκιπες να δίνουν τα μετάλλια, το VAR να πρωταγωνιστεί. Στην αντίπερα όχθη, το πολύ έντονο ξύλο του αγωνιστικού χώρου, η παράδοση από τις αλάνες του Buenos Aires, του Ρίο, των οροπεδίων της Λα Πας και της Λίμα· Οι νυχτόβιες φάτσες του Σαντιάγο, τα σκληρά παιδιά του Μεντεγίν και της Μπογκοτά, η λούμπεν ιντελιχένσια των καφενείων του Μοντεβιδέο. Τόσοι ίδιοι και όμως τόσο διαφορετικοί. Ο Νούνιες που όταν τον βρίζει εν χορώ το Old Trafford σκύβει το κεφάλι και πάει στα αποδυτήρια, ενώ στο Copa America ανέβηκε στις κερκίδες να πάιξει μπουνιές με τους κολομβιάνους οπαδούς. Ίδιος κόσμος και άλλος κόσμος.
To euro 2024
Τι είδαμε; Μια πολύ μέτρια διοργάνωση (να απαγορευτούν επιτέλους τα τουρνουά σε γερμανικό έδαφος – το βασίλειο του άμπαλου και τεχνοκρατικού ποδοσφαίρου). Οι παίκτες με πάνω από 80 ματς στην πλάτη τους μοιάζουν με ταλαιπωρημένα άλογα ιπποδρόμου. Οι εθνικές ομάδες έχουν ανύπαρκτο χρόνο να δέσουν, να δουλέψουν ως σύνολο, να γίνουν ομάδες – με τα δικά τους ξεχωριστά χαρακτηριστικά όπως στο παρελθόν (Ιταλική άμυνα, Γαλλική φινέτσα, γερμανική μηχανή, πορτογαλική τεχνική κλπ). Παρουσιάζουν μια σούπα με έμφαση στην άμυνα η οποία στα νοκ άουτ παιχνίδια γίνεται αποκρουστική. Τι ξεχώρισα: α) την νεανική Ισπανία που χτίζεται και είναι ήδη χτισμένη. Πλάνο post τίκι-τάκα. Προπονητής που τους ξέρει από το αναπτυξιακό και μερικές ποδοσφαιριστές που ξεχωρίζουν. Πέδρι στην επαφή με την μπάλα, Ρόδρι σε όλα του. Νίκο Γουίλιαμς τεχνική και ταχύτητα. Γιαμάλ αριστούργημα – παρά το κριντζ μπάνιο από τον Μέσσι. Μακράν η καλύτερη ομάδα του τουρνούα. β) Άλλη μια αθλιότητα Αγγλία που δεν άξιζε να βρεθεί στον τελικό. Ο δρόμος Σλοβενία, Ελβετία, Ολλανδία παραήταν εύκολος για μια ομάδα που από την μέση και μπροστά έχει παιχταράδες και έπαιξε ένα αποκρουστικό αντιποδόσφαιρο. γ) Η αθλιότητα του VAR – μια δήθεν δίκαιη εφεύρεση που ρομποτοποιεί ακόμα περισσότερο το άθλημα κόβωντας τον ρυθμό του παιχνιδιού ή ακόμα και τον οπαδικό οργασμό μιας γκολάρας, για χιλιοστά, μυτάκια παπουτσιών πιο μπροστά, χέρια με καρδιογραφήματα και άλλες νεοφιλελεύθερες αντικοινωνικές παπαριές. δ) ο ναρκισσισμός του Ρονάλντο. Αν ακόμα και ένα τρίχρονο παιδάκι δεν έχει ακόμα καταλάβει ότι ο Λίο είναι απείρως ανώτερος του ίσως η φετινή συμπεριφορά του R7 θα ήταν για βρίσιμο, όμως εμένα μου φάνηκε για λύπηση. Ένας κυνηγός ρεκόρ που έκανε κακό στην εθνική του· ο Κριστιάνο που παίζει στην Πορτογαλία και όχι η Πορτογαλία που έχει στην σύνθεση (και) τον Κριστιάνο. Σε όλο το τουρνουά μόνο γκρέμιζε όσα οι υπόλοιποι έχτιζαν, χωρίς επίγνωση πλέον ότι δεν ανήκει στην ελίτ του αθλήματος. Ότι τα χρόνια πέρασαν και ο ρόλος θα έπρεπε να ήταν διαφορετικός. Μάλλον του αξίζει ένα τέλος αποδόμησης -παρότι μιλάμε για παικταρά-. Ομάδες βλέπουμε και όχι ατομικά ρεκόρ αθλητών.
Copa America 2024
Επίσης μέτριο τουρνουά, έγινε ακόμη χειρότερο από τη διοργάνωση σε στάδια με συνθετικό χορτάρι. Φανταστική ιδέα, την επόμενη φορά να παίξουν στα 5χ5 του Αλίμου. Η Αργεντινή το κέρδισε δίκαια αν και η Κολομβία ήταν καλή στον τελικό το κύπελλο θα μπορούσε να πάει και στην Μπογκοτά. Το τουρνουά είχε πολύ πάθος και ξύλο, με εξαίρεση την γελοιότητα της Βορείου Αμερικής -τις ΗΠΑ και τον Καναδά- που συχνά λαμβάνουν προσκλήσεις και οκ είναι Αμερική, αλλά κάπως είναι εκτός Κόπα Αμέρικα – που θέλει την βοή του νότου για να νιώσεις. Η Αργεντινή ήταν κάπως χορτασμένη και κουρασμένη· είχε ένα κακό και τραυματία Messi που ασφυκτιούσε στο συνθετικό χορτάρι που ευνοεί δύναμη και ταχύτητα. Είχε ένα συγκινητικό De Paul που πρέπει να φύγει απ τις δαγκάνες του καταστροφέα Simeone. Είχε έναν για ακόμη μια φορά κομβικό Dibu, έναν καθοριστικό Lautaro που εξιλεώθηκε και την σπιρτάδα του Julian. Η Ουρουγουάη την πάτησε από λάθη της. Η Κολομβία ήταν καλή και ο James έκανε φοβερό τουρνουά. Η Χιλή έβαλε σφραγίδα στο τέλος μιας γενιάς -χρυσής ελέω Bravo σε δύο τελικούς που πήγαν στα πέναλτι. Η Βραζιλία ήταν για τα μπάζα -και παρότι αργεντινολάγνος όσο δεν πάει- θα ήθελα να δω περισσότερα από μια ομάδα με αυτό του Messi και τα κλάματα της αλλαγής- η ιστορία έγραψε ότι η ασημένια των τριών χαμένων σερί τελικών, έγινε μέσα από την σκαλονέτα η “σελεκσιόν” με τους τέσσερις σερί τίτλους, τα δύο κόπα αμέρικα (το πρώτο μέσα στο Μαρακανό), το finalissima, και φυσικά πάνω απ’ όλα το μουντιάλ.
Αφήνω για το τέλος τον Άγγελο της ασημένιας μου. Από το ναρκισσιστικό ψευτόκλαμα του Κλαψιάνο· το κλάμα του πόνου του Μέσσι, για την ώρα ξεχωρίζω το κλάμα της λύτρωσης και του αποχωρισμού του τεράστιου Άνχελ Ντι Μαρία. Του Ινδιάνου της πάμπας που έμελλε να καθορίσει -δίπλα στο χρυσό παιδί- μια εθνική ομάδα και να την βοηθήσει στην μετάβαση από το πεδίο του λούζερ στην απόλυτη επιτυχία. Τα λόγια του ίδιου από συνέντευξή του: «Λένε ότι ο πατέρας μου ήταν ακόμα καλύτερος ποδοσφαιριστής από εμένα, αλλά έσπασε τα γόνατά του όταν ήταν μικρός και το όνειρό του πέθανε. Λένε ότι ο παππούς μου ήταν ακόμα καλύτερος από αυτόν, αλλά έχασε και τα δύο του πόδια σε ατύχημα με τρένο και το όνειρό του πέθανε. Το όνειρό μου κόντεψε να πεθάνει τόσες φορές.Αλλά ο πατέρας μου συνέχιζε να δουλεύει κάτω από την τσίγκινη στέγη… η μητέρα μου έκανε πετάλι… εγώ συνέχισα να τρέχω στο διάστημα».
Αναφερόμενη στο κείμενο βιβλιογραφία:
- Eitzen, D. (2009), Sport in Contemporary Society: An Anthology. Paradigm Publishers.
- Frey, H., and Eitzen, D. (1991), Sport and Society. Annual Review of Sociology 17(1): 503–22.
- Elias, Ν., και Ε. (1998), Popular football in medieval and pre-modern Great Britain, Athens: Dromeas [In Greek].
- Giulianotti, R. (1999), Football: A Sociology of the Global Game. Polity Press.
- Giulianotti, R. (2002), Supporters, Followers, Fans, and Flaneurs: A Taxonomy of Spectator Identities in Football. Journal of Sport and Social Issues 26(1): 25–46.
- Giulianotti, R. (2005), Sport: A Critical Sociology. Cambridge: Polity Press.
- Giulianotti, R. and Armstrong, G. (2013), The avenues of confrontation. Management and control of urban spaces by hooligans. In the book “Football and Fan Communities. Rivalries and Identity Politics”, eds. Zaimakis, Y. and Kotaridis, N. Athens: Plethron, 161–234 [In Greek].
- Giulianotti, R. and Robertson, R. (2007), Recovering the Social: Globalization, Football and Transnationalism Global Networks 7(2): 166–86.
- Vigarello, G. (2004) Από το παιχνίδι στο αθλητικό θέαμα: Η γέννηση ενός μύθου. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
- Κοταρίδης, Ν. και Σιδέρης, Ν. (2013) Το παιχνίδι και ο φανατισμός της κερκίδας. Στο βιβλίο «Ποδόσφαιρο και Κοινότητες Οπαδών. Αντιπαλότητες και πολιτικές της ταυτότητας, eds. Γιάννης Ζαϊμάκης και Νίκος Κοταρίδης. Αθήνα: Εκδόσεις Πλέθρον, 143–60.