Οι σκέψεις που ακολουθούν αποτέλεσαν κάτι σαν σημειώσεις μου (είχα την ψευδαίσθηση ότι θα τις διαβάσω) για τη βιβλιοπαρουσίαση του βιβλίου μου “Διαιρετικές τομές και εκλογική συμπεριφορά στη σύγχρονη Ελλάδα (2004-2018)” που διοργανώθηκε από τις εκδόσεις Επίκεντρο στη Θεσσαλονίκη (06/05/2022). Είναι όμως διαφορετικό το φορτίο όταν έχεις ήδη ακούσει εισηγήσεις για το βιβλίο σου και οι ματιές σου συναντώνται με τους συναδέλφους, τους φίλους, τους παλιούς σου φοιτητές που ήταν εκεί. Νιώθω την ανάγκη να ευχαριστήσω από καρδιάς όλους όσους με τίμησαν: όλη την ομάδα των εκδόσεων επίκεντρο που έτρεξε για την εκδήλωση, τους συμμετέχοντες στο πάνελ, τους δικούς μου (συγγενείς και φίλους) που μπήκαν από το youtube στην Αθήνα, τον Γιάννη, την Ισιδώρα, τον Μιχάλη, την Φωτεινή και την Ερμίνα, την οικογένεια Γουδήρα, τον Άλκη για τη φιλοξενία (στο υπέροχο σπίτι), τα παιδιά του ΒΣΑΣ που ήταν εκεί (τα παιδιά του ΒΣΑΣ που δούλευαν και δεν τα κατάφεραν να είναι εκεί αλλά για μένα ήταν). Το βιβλίο μου μιλάει για κοινωνικές διαιρέσεις και είναι το λιγότερο αντιφατικό -και συνάμα υπέροχο- στην αρχή του ταξιδιού του να πατάει γερά σε τόσο σημαντικές συνδέσεις. Σε φιλίες (βαριά λέξη), σε σχέσεις ανθρώπων που υπερβαίνουν τις αποστάσεις, σε σχέσεις αληθινές που προσπαθούν να υπερβούν την αμείλικτη διάσταση του χρόνου. Ακολουθούν οι σκέψεις μου για το βιβλίο -προσπαθώντας για λίγο να αφήσω στην άκρη τον τίτλο του συγγραφέα του-, οι σκέψεις μου για μια ολόκληρη δεκαετία της ζωής μου και τη σημαντικότερη (μέχρι στιγμής) ερευνητική μου προτεραιότητα.
Οι διαιρέσεις και η δυαδική ανθρώπινη φύση
Λένε πως όλα τα σημαντικά πράγματα βρίσκονται σε ζεύγη. Η άρνηση και η κατάφαση, το οργανικό και το ανόργανο, το φως και το σκοτάδι, το αριστερό και το δεξί, το πριν και το μετά. Ο Λεβί-Στρως ισχυρίστηκε ότι η ημισφαιρική αρχιτεκτονική του ανθρώπινου εγκεφάλου αποτελεί μια ενεργή αντανάκλαση της δυαδικής δομής της πραγματικότητας. Ίσως η πιο σημαντική διαίρεση είναι αυτή της Φύσης και του Πολιτισμού (από τον Προμηθέα), ακριβώς επειδή φαίνεται να οδηγεί στη γέννηση της ίδιας της ανθρώπινης συνείδησης. Στον χώρο του “Πολιτικού”, η σημαντικότερη μάλλον διαίρεση -και ίσως αυτή που ιστορικά προϋπάρχει της ιδεολογικής, είναι η διαίρεση Ανατολής – Δύσης. Τη βλέπουμε ήδη στον Όμηρο, όπου όμως δεν σημειώνεται καμία ανθρωπολογική διαφοροποίηση Τρωών και Αχαιών· τη συναντάμε στον Ηρόδοτο – εκεί που τα “γενόμενα των ανθρώπων” υπερβαίνουν τη διαίρεση των Ελλήνων και των Βαρβάρων και η μόνη διαφοροποιητική μεταξύ τους διάσταση έγκειται στη σύγκρουση, στα μέσα, στον τρόπο και στα ήθη του πολέμου.
Πάντως, ακόμα και σήμερα η κατασκευή των διπόλων -υλιστικών (κεφαλαίου – εργατιάς), μεταϋλιστικών και ιδεολογικών (Αριστεράς – Δεξιάς), γεωγραφικών (Βορρά και Νότου)– γίνεται πολλές φορές με έναν τρόπο σχεδόν ασυνείδητο. Η επιλογή της όχθης σε μια διαίρεση παρέχει μια συνεκτικότητα στα υποκείμενα που μετέχουν σε αυτή· Είμαστε οι «μη άλλοι», και αυτό πολλές φορές φτάνει να μας πει το τι είμαστε εν τέλει. Χωρίς το «άλλο» ο αυτοκαθορισμός δυσκολεύει. Τι θα σήμαινε η λέξη δεξιός χωρίς τη λέξη αριστερός; Όχι δεν είναι υπεραπλούστευση μιας πολυσύνθετης πραγματικότητας. Είναι η συνειδητοποίηση αυτού που ο Δημόκριτος ονόμασε “άτομο” (δηλαδή άτμητο), η έμφυτη τάση για δυαδικές στεγανές θεωρήσεις της κοινωνικής μας οντολογίας.
Οι διαιρετικές τομές – διατριβή και έρευνα
Πολλές φορές τα ενδιαφέροντα καθορίζονται από τη διάδραση. Το βιβλίο μου ξεκίνησε ως «πρόβα εξετάσεων» (mock exams essay) για το πιο απαιτητικό μάθημα του μεταπτυχιακού μου. Θυμάμαι είχα διαλέξει να απαντήσω για τη θεωρία των διαιρετικών τομών και όταν o Simon Hix με φώναξε στο γραφείο του, ήμουν σίγουρος ότι θα μου έλεγε ότι έπρεπε να διαβάσω περισσότερο για τις εξετάσεις. Εν τέλει με ρώτησε αν θα έκανα θέμα διπλωματικής πάνω στην θεωρία των διαιρετικών τομών, μου είπε ότι μου έβαλε distinction και ότι θα πρέπει να σκεφτώ πολύ σοβαρά να κάνω διατριβή πάνω στο θέμα.
Στην αρχή δεν ήθελα είναι η αλήθεια. Όταν όμως ήρθα σε επαφή με πρωτογενή δεδομένα (σε εταιρεία δημοσκοπήσεων) και διαπίστωσα πίσω από την κουρτίνα της καθημερινότητας τον χορό των ελληνικών διαιρέσεων το ενδιαφέρον αναθερμάνθηκε. «Έχουν γράψει ελάχιστοι για τις διαιρετικές τομές στην Ελλάδα» μου είπε ένας δάσκαλός μου. «Είσαι σίγουρος ότι θες να μπλέξεις με το εν λόγω θέμα;» με ρώτησε. Μετά από χρόνια μου αποκάλυψε ότι «το να σε κάνω να αμφιβάλεις ήξερα ότι θα σε οδηγήσει στο να το προσπαθήσεις».
Το θέμα είναι ότι η συγκεκριμένη θεωρία συμπυκνώνει μια πολύ επίκαιρη και καίρια κατά τη γνώμη μου ανάγκη της πολιτικής επιστήμης. Από τη μια μεριά έχουμε θεωρία (με ερείσματα από την πολιτική κοινωνιολογία και την ιστορία), από την άλλη μεριά χρειαζόμαστε ποσοτικά δεδομένα και ανάλυση. Η μελέτη των διαιρετικών τομών δεν μπορεί να συμβεί αφήνοντας κάτι από τα δύο απέξω, είτε τη θεωρία, είτε την ποσοτική ανάλυση. Βασίζεται σε μια αρμονική συνύπαρξη και απαντάει τόσο σε μια αναχρονιστική σχεδόν φιλοσοφική θεώρηση του εκλογικού φαινομένου, όσο και σε έναν άκρατο θετικισμό που θέλει ένα μαγικό software να έχει όλες τις απαντήσεις. Θεωρία (κατανόηση και εμβάθυνση) και έρευνα με πρωτογενή ποσοτικά δεδομένα. Αυτό είναι το μέλλον της πολιτικής επιστήμης.
Αριστερά και Δεξιά
Στην Ελλάδα όσα χρόνια υπάρχει μια διαίρεση με φόντο τη σύγκρουση του περιεχομένου της Αριστεράς – Δεξιάς, άλλα τόσα προσπαθούν να μας πουν ότι μια τέτοια διαίρεση δεν υφίσταται, ότι έχει χάσει τη σημαντικότητά της, ότι έχει αντικατασταθεί από νέες διαιρέσεις και ό,τι άλλο βολεύει αυτό το μέτα-ιδεολογικό αφήγημα. Η πρόταση της υπέρβασης αυτής της διαίρεσης έρχεται από τη Δεξιά, λίγο πολύ υπονοώντας ότι η αριστερά πρέπει να σταματήσει να ζητάει, για να μην πω χειρότερα να αναπνέει. Είναι η γκραμσκική ηγεμονία των ιδεών που επιτάσσει σήμερα την χαλάρωση των ιδεολογικών ταυτοτήτων με όρους υποταγής στην κυρίαρχη κουλτούρα ενός θολού φιλελευθερισμού. Προσέξτε τη μανιώδη, συνεχή προσπάθεια να αποφευχθεί η όποια αναφορά στον εμφύλιο και την μετεμφυλιακή Ελλάδα (τελευταίο της επεισόδιο η διαχείριση του 1945-1967 από το ντοκιμαντέρ για τα 200 χρόνια ελληνικό κράτος). Πλανάται στην χώρα –κατά τη γνώμη μου– μια αντίληψη του τύπου «έλα μωρέ τώρα; Ακόμα εκεί είστε; Με αυτά ασχολείστε; Αυτά έγιναν παλιά. Θα τα σκαλίζουμε ες αεί;» Γιατί αυτή η υποβάθμιση της ιστορίας; Πολύ απλά γιατί υπάρχει πρόδηλη ενοχή. Η επιταγή για λήθη είναι η κραυγή των θυτών που σήμερα θέλουν να μας παρουσιάζονται ως καθάριοι δημοκράτες με υπερβατική της ιδεολογίας ταυτότητα.
Είμαστε στο σημείο που η τομή Αριστεράς-Δεξιάς θυμίζει τα «οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα», το «τι πρέπει να κάνουμε», τη φαβιανή κοινωνία, τη σχάση του ρεφορμισμού στο SPD, ή του αναθεωρητισμού μετά το 1968 από τη μία μεριά, και από την άλλη τον ρόλο του κράτους στην οικονομία, ήτοι τη διαμάχη του κεϋνσιανισμού με τον νεοφιλελευθερισμό; Όχι, το περιεχόμενο της ιδεολογίας έχει ανατραπεί. Τόσο θεωρητικά, όσο και αναφορικά με τα κοινωνικά υποκείμενα. Ο διαλεκτικός υλισμός του 19ου αιώνα έχει σκουριάσει και η ταξική ανάλυση (όχι η ιδέα της ταξικής πάλης) θέλει ανανέωση. Τα μεταπολεμικά στεγανά των συγκεκριμένων κοινωνικο-δημογραφικών χαρακτηριστικών της κάθε ιδεολογίας έχουν παρέλθει.
Στο Coventry θα ακούσεις trap μουσική και στο Brixton το which side are you on? που αναφέρεται στους κατοίκους του Coventry, οι οποίο κατά κανόνα ούτε αντιλαμβάνονται την ερώτηση, ούτε μπορούν πλέον να συγχρονιστούν με το περιεχόμενο της κοινωνικής τους προέλευσης. Το ίδιο συμβαίνει με τα Εξάρχεια και τα Οινόφυτα. Στα Εξάρχεια βρίσκεις το μετα-αστικό πεδίο μιας κουλτούρας, με τον κεντρικό για την Ευρώπη ρόλο του καφενείου/μπαρ. Δηλαδή μια αναπαράσταση του προλεταριακού αγώνα χωρίς τους προλετάριους, ενώ στα Οινόφυτα συναντάς τη ζωή που τραβάει την ανηφόρα με κεντρικό μοτίβο την ασυνειδησία. Δεν υπάρχει πολυτέλεια για σκέψη ή μήπως δεν υπάρχει μια ρεαλιστική πρόταση;
Η θρησκεία και οι διαδρομές της θρησκευτικότητας
Θυμάμαι σαν παιδί πολύ αμυδρά τα συλλαλητήρια για το Μακεδονικό. Είχα παραστάσεις από την Θεσσαλονίκη, καθότι οι γονείς μου γνωρίστηκαν εδώ ως φοιτητές του ΑπΘ, από εκείνους που το 3ο σώμα στρατού τους προλαβαίνει πριν την κατάληψη το Νοέμβριο του 73. Επομένως, ερχόμασταν συχνά και θυμάμαι τις εικόνες από την πλατεία Αριστοτέλους. Αν τις ψάξετε θα δείτε πόσο έντονο είναι το θρησκευτικό στοιχείο. Αν δείτε αυτά τα πλάνα και δεν ξέρετε τον λόγο πραγματοποίησης της συγκέντρωσης θα νομίζετε ότι πρόκειται για θρησκευτικού περιεχομένου διαμαρτυρία. Ακόμη περισσότερο, η επόμενη μεγάλη συγκέντρωση, επί της αρχιεπισκοπίας του κυρίου «διάβαζα επί χούντας», με την περίφημη μάχη των ταυτοτήτων το 2000 έρχεται να μας θυμίσει κάτι που εκφράστηκε από τον Paul Bois στο βιβλίο του Paysans de l ‘ Ouest, το 1961, ότι η «θρησκευτικότητα αποτελεί κάτι παραπάνω από έναν παράγοντα διαμόρφωσης γνώμης, αποτελεί την ίδια τη γνώμη». Στις συγκεντρώσεις των ταυτοτήτων που θυμίζουν την Τεχεράνη του 1979, σε Θεσσαλονίκη και Αθήνα, επαναλαμβάνεται η φράση «την Εκκλησία όποιο χέρι θέλησε να την αγγίξει, ξεράθηκε το χέρι αυτό». Υπάρχει ένας κεντρικός ρόλος της Ορθοδοξίας στην ταυτότητα των Ελλήνων και ως εκ τούτου στην πολιτική και εκλογική τους συμπεριφορά. Το σύνθημα ακραίων θρησκετικών και πολιτικών ομάδων «Ελλάδα σημαίνει Ορθοδοξία» αντικατοπτρίζει απόλυτα την ενσωμάτωση των παραδόσεων της θρησκείας στη διάσταση του Έλληνα ως πολίτη σύγχρονου κράτους. Ο ρόλος της θρησκείας μοιάζει να είναι «κρυφός», ή μάλλον καλύτερα σιωπηλός καθώς η Ελληνική Εκκλησία έχοντας δει την πραγματική σύγκρουση της εκκοσμίκευσης στον δυτικό κόσμο (laïcité), διάλεξε τον δρόμο των σκιών για να κρατήσει από εκεί τον ενεργό της ρόλο, τη διαμόρφωση στάσεων, σχέσεων και αξιών μέσα από τις διδαχές και τις συνεχείς παρεμβάσεις της. Στη Θεοκρατία του Ισλάμ ο Θεός εμφανίζεται πάνω από το Κράτος. Διαφωνούν νομίζετε τα μέλη της Ιεράς Συνόδου της ελλαδικής Εκκλησίας; Θα το αρνηθούν φροντίζοντας όμως να ορκίζουν πρωθυπουργούς και κυβερνήσεις, να ενημερώνονται από τους εκάστοτε πρωθυπουργούς για θέματα εξωτερικής πολιτικής ή οικονομίας (ως τι ακριβώς;), να βρίσκονται στην πρώτη γραμμή των πολιτικών ζητημάτων· διακριτικά αδιάκριτα, ως πεφωτισμένοι, συνομιλούντες απευθείας με τον Θεό.
Όλα για την κάλπη
Εμείς οι πολιτικοί επιστήμονες που έχουμε διαλέξει την εκλογική ανάλυση – αφού πρώτα εξηγούμε στις γιαγιάδες μας ότι δεν είμαστε ακριβώς πολιτικοί μηχανικοί ερχόμαστε αντιμέτωποι με την ερώτηση «και δεν μου λες, ποιος θα βγει την Κυριακή;» ή «ποιος θα κερδίσει τις εκλογές». Φυσικά δεν οφείλεις απλά να ξέρεις την απάντηση, αλλά να γνωρίζεις με ακρίβεια τις υποδιαστολές των δεκαδικών για κάθε κόμμα. Νομίζω ότι σε τέτοιες ερωτήσεις -αν δεν υπάρχει περίπτωση να παρεξηγηθείς- μπορείς να απαντήσεις με δύο τρόπους: είτε να έχεις την τύχη της πρόσβασης σε δεδομένα που σου επιτρέπουν απάντηση, αφού πρώτα εξηγήσεις τι σημαίνει «διάστημα εμπιστοσύνης» στη στατιστική (μια μεγάλη κουβέντα είναι αν σήμερα μπορούν να υπάρξουν τέτοια δεδομένα), είτε να απαντήσεις με δομικού τύπου ερωτήσεις. Προτιμώ το δεύτερο. «Τι πιστεύεις ότι θα συνέβαινε αν οι Αθηναίοι δεν έκαναν το λάθος των Συρακουσών»;
Γιατί πιστεύουμε ότι το βασικό αντικείμενο της εκλογικής ανάλυσης είναι η πρόβλεψη μια επικείμενης κάλπης; Το πρόβλημα είναι ότι οι κάλπες του μέλλοντος συνδέονται με τα πραγματικά εκλογικά αποτελέσματα του παρελθόντος, ότι δηλαδή μια γνωσιακή επάρκεια του μετά (αφήνω την πρόβλεψη απέξω) βασίζεται στην επεξήγηση του πριν. Αυτό θέλει να πει η θεωρία των διαιρετικών τομών – ό,τι δηλαδή σε μεγάλο βαθμό η δημοφιλία των υποψηφίων πρωθυπουργών ή προέδρων, τα διακυβεύματα της κάθε κάλπης (issues), η ορθολογικότητα της απόφασης μέσα στο παραβάν, έχουν όλα τους ήδη εμβαπτιστεί στην κολυμπήθρα της κοινωνικότητας με όρους ταυτότητας, προέλευσης και διαιρέσεων/τομών. Η κατανόηση και η μελέτη των κοινωνικών διαιρέσεων παράγει ευθυγραμμίσεις που ερμηνεύουν τις κάλπες· και η ερμηνεία είναι εν δυνάμει πρόβλεψη. Υπό αυτή την έννοια η προσπάθεια να κατανοήσουμε τις διαιρέσεις και τις τομές στην Ελλάδα θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε εκφάνσεις του πολιτικού φαινομένου που υπερβαίνουν τις εκλογικές διαδικασίες.
Η πολυδιάσπαση
Από τον homo sapiens στον homo ludens – ο άνθρωπος παιχνιδιάρης, ο χαλαρός, ο διαισθητικός, μια ύπαρξη βουκολική. Ζούμε σε μια φάση αντι-διαφωτισμού. Υπάρχει αυτός ο όρος της μετα-νεωτερικότητας που λίγο νομίζω μπερδεύει, ακριβώς γιατί το «μετά» ως υπέρβαση δεν προϋποθέτει απαραίτητα και την αποδόμηση του «πριν», δηλαδή του σύγχρονου κόσμου. Όμως όχι μόνο δεν ζούμε “το τέλος της ιστορίας” ως τη συνθήκη του επίγειου παράδεισου άλλα επιστρέφουμε στην αμφισβήτηση του ορθού λόγου και του διαφωτισμού. Η απονομιμοποίηση των δυτικών καθεστώτων ξεπερνάει μια κρίση του πολιτικού συστήματος και της εκλογικής διαδικασίας. Βασίζεται πάνω σε μια πολυδιάσπαση ταυτοτήτων και κουλτούρας. Τι ψήφιζε ένας κάτοικος του Σαν Φρανσίσκο, Kennedy ή Nixon; Ένας απόφοιτός του Eaton College τι γνώμη έχει για το Camden town και τon Sid Vicious; Ένα κάτοικος του Harlem ή του Bronx μπορούσε να ταυτιστεί με το New York του Sinatra; Ένας κάτοικος της la Boca στο Buenos Aires μπορούσε να έχει αρνητική γνώμη για τον Μαραντόνα; Αυτές οι εύκολες απαντήσεις πλέον δεν υπάρχουν ή υπάρχουν σε πολύ μικρότερο βαθμό. Θυμάμαι το εξής στα social media φοιτήτριάς μου: Βίντεο από το τραγούδι «τα νέα της Αλεξάνδρας» της Σεμέλης – μια ξεκάθαρη αναφορά στην κακοποιητική διάσταση της τοξικής αρρενωπότητας. Ορισμένες μέρες μετά, story από κλαμπ όπου μαζί με φίλη τραγουδούν το trap άσμα «έχω money, έχω drugs, είμαι dealer, έχω πάρει στην πουτάνα μου τσιντσίλα». Το δεύτερο είναι προφανώς πλάκα και μια στιγμή homo ludens. Αυτή η αίσθηση της «πλάκας», του «όλα είναι αποδεκτά ως προς την καλοπέραση» είναι πλέον η ίδια η θέση, η νέα ταυτότητα. Η ψευτόαποδοχή του ο,τιδήποτε σε κάνει χαρούμενο (άκρατος ατομικισμός), βασίζεται στην έλλειψη· γνώσης και θέσης. Αν ποτέ ξανανοίξουμε το Κολοσσαίο (έχει ήδη ανοίξει σε κομμάτι του διαδικτύου) θα συμβεί εξαιτίας της αναγωγής της παθητικότητας στη μόνη αποδεκτή συμπεριφορά. Η πολυδιάσπαση είναι η νέα ταυτότητα, απολύτως συνεκτική ως προς το περιεχόμενό της. Μια συμπαγής ανορθολογική αντίφαση.
Πρόκειται σε εγγύς μέλλον οι δομικές διαιρέσεις να πάψουν να μας απασχολούν; το βρίσκω απίθανο, εκτός και αν προκύψει η υπερβατική τομή της εξωγήινης ζωής. Και πάλι όμως είτε ως sapiens, είτε ως ludens, θα πρέπει να δούμε τις συνθήκες της ανακάλυψής τους ή μας, για να καταλάβουμε το πεδίο της διαίρεσης. Τι θέλω να πω; Ας υποθέσουμε ότι υπάρχουν εξωγήινοι. θα τους βρούμε ή να μας βρούνε;
Αν τους βρούμε εμείς σημαίνει ότι είμαστε τεχνολογικά πιο προηγμένοι, οπότε απλά θα βρούμε ένα νέο πεδίο να ταΐσουμε μια πανάρχαιη συνήθειά μας, τον ιμπεριαλισμό, με ότι αυτό συνεπάγεται (εκμετάλλευση, αποστράγγιση του φυσικού τους περιβάλλοντος – αν μας κάνει, και φυσικά υποταγή, με κάθε μέσο). Αν μας βρουν τα νέα είναι μάλλον καλύτερα -θα χαρούμε πρόσκαιρα πιστεύοντας πως θα κερδίσουμε χρόνο από τις δικές τους γνώσεις. Αλλά μάλλον και εκείνοι θα είναι σαν και μας, τους γήινους και θα φροντίσουν να μας υποδουλώσουν. Όπως και να χει θα ζηλέψουμε, και αυτό θα μας διαιρέσει μάλλον ακόμα περισσότερο.